De moed tot waarheid

Aan deze titel van het boek van filosoof Michel Foucault moest ik denken toen ik las over de wijze waarop olieconcern BP de olieramp uit 2010 in de Golf van Mexico uit ons collectief geheugen probeerde te verwijderen. Tijdens die ramp stroomde ruim 800 miljoen liter olie het water in na een explosie van een BP platforum. Daarna startte het concern een doofpotoperatie waarin ze probeerde te bewerkstelligen dat alles veel minder erg was dan we dachten. Tevens probeerde het bedrijf te verhullen dat de schoonmaakmiddelen waarmee het de omwonenden en eigen medewerkers liet schoonmaken, een gevaar was voor de volksgezondheid. Zo werd niet de ramp zelf, die echt al rampzalig was en is voor mens en milieu, maar het verdoezelen van de waarheid, het grootste probleem. Sinds de Watergate affaire uit de jaren 70 weten we dat het verdoezelen van de waarheid een veel gebezigde activiteit is.

In ‘De moed tot waarheid’ wordt  iemand die alles zegt een ‘parrèsiast’ wordt genoemd. Het Griekse begrip ‘parrhesia’ heeft twee betekenissen. De eerste en ongunstige betekenis bestaat eruit om alles te zeggen wat er in je op komt. En de tweede betekenis heeft meer een positieve betekenis: de waarheid spreken zonder iets te verhullen. Het spreken van de waarheid en de waarheid voor waar te nemen, vergen veel moed aldus Foucault. En er is weinig fantasie nodig om dat te begrijpen. De parrèsiast loopt immers het gevaar de relatie met de ander te verbreken. Maar dat is niet het enige: ook het bestaan van de spreker zelf loopt gevaar. Eenvoudiger gezegd: zijn baan kan op de tocht komen te staan.

Volgens Foucault zijn er vier verschillende soorten van het spreken van de waarheid, die elk door een aparte rol worden vertolkt.
Het eerste aspect is het waarheidspreken van de profeet. Hieronder verstaat hij iemand die de waarheid spreekt maar niet uit eigen naam. Net zoals in de tijd van de bijbel waarin de profeten namens God de mensen informeerden. Het tweede aspect en de bijbehorende rol, is dat de waarheidspreker op een bepaalde manier onthult en verheldert. Dat is de rol van de wijze die in dit geval wèl uit eigen naam spreekt. Waar de profeet het over de toekomst heeft, heeft de wijze het over het hier en nu, de dagelijkse realiteit. Het derde aspect gaat over de waarheid spreken met betrekking tot iemands vakgebied. De rol die hier bij hoort is die van de onderwijzer, de technicus of de vakman. Foucault vindt dat deze technicus de plicht heeft tot spreken. Het waarheidspreken van de technicus en de leraar verenigt en verbindt. De vierde rol ‘de parrèsiast’ zelf stelt de ethische zaken aan de orde. Vier aspecten, vier rollen die op vier domeinen betrekking hebben: lot, zijn, kennis en ethiek. Foucault benadrukt dat het om vier vormen van waarheidspreken gaat en dat het niet gaat om vier personages of sociale rollen. Ze kunnen overigens wèl voorkomen in één persoon, zoals bij Socrates.

Op vier gebieden heeft BP haar verantwoordelijkheid niet gekomen. Noch voor de toekomst, noch voor de huidige realiteit, noch voor het vakgebied waarin de organisatie een grote bijdrage kan leveren en noch voor de ethiek van haar medewerkers en omwonenden. De organisatie heeft bewust misleid en gezwegen. Om met een uitspraak van Martin Luther King te eindigen: Ons leven loopt ten einde op de dag dat we zwijgen over dingen die ertoe doen.