Het braafste jongetje van de klas en single loop learning

Elke schoolklas kent wel ‘een braafste jongetje van de klas’. Een kind dat nooit regels overtreedt of grenzen overschrijdt. Een ideale leerling vanuit het gezichtspunt van de leraar maar onder leeftijdsgenoten is deze brave hendrik niet populair. Oud premier Balkenende werd dit imago verweten. Maar ook ons land heeft in Europa nog steeds het imago van het braafste jongetje te zijn. Dat bleek al in 2002 toen we net voor de deadline met een keurig begrotingsvoorstel op de proppen kwamen. Andere landen als Spanje en Italië ging het niet lukken om aan de 3%-begrotingseis te voldoen. Nu, ruim 12 jaar later, zien we een vergelijkbaar patroon: Nederland en Engeland kregen nog een naheffing van de EU. De eerste emotionele reactie van Cameron die hij gaf, was: “Die gaan wij niet betalen!” Rutte gaf een rationele reactie die er op neer kwam dat we dat graag willen uitzoeken hoe het zit en de onderbouwing ervan willen zien, etc. Daarna werd de toon iets stoerder, maar we weten hoe het afloopt: wij gaan gewoon betalen.
Ook organisaties en hun managers gedragen zich vaak als het braafste jongetje van de klas. Ze houden zich keurig aan de regels, zoeken de grenzen niet op van deze regels en slikken hun emoties erover in.  Daarnaast dulden ze geen tegenspraak van hun medewerkers over de regels.
De metafoor van het braafste jongetje geeft goed de verhoudingen weer over de Bovenstroom en de Onderstroom. In dit voorbeeld zien we een rationele bovenstroom, waarbij mensen zich houden aan de regels en doen wat er gezegd wordt. Pas als we onze snorkel opzetten en afdalen naar de onderstroom zien we de emoties die dit oplevert. In die organisaties waar de regels er doorheen geduwd worden en waar weinig tegenspraak geduld wordt, zijn de tegenkrachten groot in de onderstroom. Managers hebben vaak geen idee wat ze hiermee moeten –als ze zich het al bewust zijn- en blijven doorgaan op hun ‘blauwe’ planningsachtige manier. Maar goed leiderschap is niet je aan de regels houden, goed leiderschap is doen wat nodig is. Verschuilen achter de regels, is een doodzonde. Van de verkoopster bij de Hema willen we dat nog door de vingers zien, maar van management mogen en moeten we meer verwachten.
Zolang managers niet in staat zijn hun eigen tegenspraak te organiseren, geen kritiek dulden en slechts doen wat er gezegd wordt, zijn ze bezig met een vorm van leren die we aanduiden als single loop learning. Kenmerkend daarvoor is dat acties en resultaten worden behaald op basis van vastgestelde regels. Regels die niet ter discussie worden gesteld. Om een organisatie levend te houden is een andere vorm van leren vereist. Een vorm waarbij de inzichten achter de regels ter discussie stellen (we spreken dan van double loop learning) of zelfs de principes achter de inzichten aan de orde stellen (in dat geval spreken we van triple loop learning).
Nee, er is niets mis met single loop learning, soms zeer passend. Maar er is alles mis met het niet openstaan voor nieuwe inzichten. Als het accent gelegd wordt op doen wat er gevraagd wordt, krijgen we medewerkers die niet betrokken zijn en geen initiatief durven te nemen. Leiderschap heeft tegenkrachten nodig om te kunnen overleven. Wanneer organisaties dat principe huldigen, zullen medewerkers ervaren dat er ruimte is voor hun individuele mening. Mensen willen graag deel uitmaken van een groter geheel maar toch autonoom zijn. We moeten medewerkers in organisaties – en ook studenten op scholen-  opnieuw gaan leren dat voor je mening uitkomen een groot goed is en de basis vormt van een gezonde en wellicht innovatieve economie. Of om met een quote van prof. Dolf van den Berg te eindigen: “Voor je mening uitkomen, je ambities laten zien is niet arrogant, maar zorgt ervoor dat de ander jou kan zien.” Dat is niet braaf maar moedig.